Το Ελληνικό τσάι του βουνού είναι πολυετές φυτό, ανήκει στην οικογένεια χειλανθών (Lamiaceae) και στο γένος Sideritis. Αυτοφύεται σχεδόν αποκλειστικά στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας και περιλαμβάνει τα είδη: Sideritis athoa Pap. & Kokkini., Sideritis clandestina Chaub & Bory., Sideritis scardica Gήseb., Sideritis raeseri Boiss & Heldr., Sideritis syriaca L. και Sideritis euboea Heldr. . Επειδή το μεγαλύτερο μέρος των φυτών που καταναλώνονται προέρχεται από αυτοφυείς πληθυσμούς, αυτοί κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Οι ανθοφόροι βλαστοί του ξηραίνονται ώστε να μπορούν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το ρόφημα είναι πολύ εύγευστο και αρωματικό, ενώ μπορεί να καταναλωθεί ζεστό ή κρύο, με ζάχαρη, μέλι ή σκέτο.
Στην Ελλάδα είναι γνωστό από την αρχαιότητα και αναφέρεται από το Θεόφραστο (372-287 π.Χ.) και τον Διοσκουρίδη (10 μ.Χ. αιώνα). Το επιστημονικό του όνομα Sideritis προέρχεται από τη λέξη σίδηρος και κατά μια εκδοχή δόθηκε στο φυτό, εξαιτίας της ικανότητάς του να θεραπεύει τις πληγές που προκαλούνται από σιδερένια αντικείμενα. Σύμφωνα με άλλη, επειδή αποτελεί φυσική πηγή σιδήρου, αφού στα ροφήματα που παρασκευάζονται από αυτό περιέχεται αρκετός σίδηρος. Μια τρίτη άποψη υποστηρίζει ότι η ονομασία του οφείλεται στο σχήμα των δοντιών του κάλυκα, που μοιάζουν με αιχμή λόγχης.
Τα κυριότερα είδη στην Ελλάδα είναι:
1. Τσάι Βλάχικο (Sideritis athoa Papan. & Kokkini.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατ., που καλύπτεται ολόκληρη με μικρές αδενώδεις τρίχες. Ο Βλαστός του στη βάση είναι ξυλώδης, αρκετά όρθιος, απλός ή με διακλαδώσεις. Τα φύλλα του έχουν χρώμα ανοιχτό πράσινο ή κιτρινοπράσινο και είναι λογχοειδή. Ο κάλυκας είναι κωδωνοειδής, σκεπάζεται με αδένες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον Άθω, στην Πίνδο και στα ορεινά του νησιού Σαμοθράκη.
2. Τσάι του Μαλεβού ή τσάι Ταΰγετου (Sideritis clαndestinα Chaub & Bory.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο Βλαστός του στη βάση είναι ξυλώδης, απλός ή διακλαδισμένος σε δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι χνουδωτά, σταχτόχροα, επιμήκη – λογχοειδή, ακέραια ή πριονωτά, τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα επιφυή ή με μίσχο. Ο κάλυκας είναι κωδωνοειδής, σκεπάζεται από πυκνές τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται πάνω στους βράχους, στις υπαλπικές και αλπικές περιοχές του Μαλεβού, του Ταΰγετου και της Κυλλήνης.
3. Τσάι του Ολύμπου. (Sideritis scαrdicα Gήseb.). Είναι πολυετής πόα. Ο βλαστός του είναι λίγο ξυλώδης στη βάση, είναι απλός ή διακλαδισμένος, με δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι πράσινα λογχοειδή, ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά, με λευκό χνούδι, τα κατώτερα έμμισχα και τα ανώτερα άμισχα. Ο κάλυκας είναι μάλλον κωδωνοειδής και καταλήγει σε δόντια, καλύπτεται από πυκνές τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα ζωηρό κίτρινο. Αυτοφύτεαι σε βραχώδη εδάφη της υπαλπικής ζώνης του Ολύμπου, Κίσαβου, Πηλίου και Σκάρδου.
4. Τσάι του Παρνασσού ή τσάι του βελουχιού (Sideritis rαeseri Boiss & He1dr.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο βλαστό ς είναι λεπτός, χνουδωτός, συνήθως απλός, σπάνια διακλαδισμένος. Τα φύλλα του είναι στενά, λογχοειδή, τα 3 κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Έχουν χρώμα πράσινο ως λευκοπράσινο και είναι ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά. Ο κάλυκας έχει λευκοπράσινο χρώμα, καταλήγει σε δόντια και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον Παρνασσό, Τυμφρηστό (Βελούχι) και σε άλλα βουνά της Αιτωλίας, Δωρίδας και Φθιώτιδας.
5. Τσάι της Κρήτης (Sideritis syriαcα L.) γνωστό ως Μαλοτήρα ή Καλοκοιμηθιά. Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 50 εκατοστά. Έχει βλαστό ισχυρό, τετράγωνο, όρθιο, απλό, που σκεπάζεται με πυκνό και λευκό χνούδι. Τα φύλλα του έχουν χρώμα λευκοπράσινο, καλύπτονται με πυκνό χνούδι, είναι επιμήκη – λογχοειδή, ακέραια ή πριονωτά τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει σε δόντια και σκεπάζεται από μακρύ και πυκνό τρίχωμα. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στα ψηλά βουνά της Κρήτης και κυρίως στα Λευκά Όρη και τον Ψηλορείτη, σε ύψος 1300-2000 μέτρα.
6. Τσάι της Εύβοιας (Sideritis euboea Heldr.) ή τσάι απ’ το Δέλφι. Είναι πολυετής πόα, ύψους 30-50 εκατοστά, με πυκνό και λευκό χνούδι σ’ όλα τα μέρη του. Ο βλαστός του είναι ισχυρός, αποξυλωμένος προς τη βάση, απλός ή μερικές φορές διακλαδισμένος. Τα φύλλα του έχουν πυκνό χνούδι, είναι επιμήκη και τα κατώτερα έχουν μίσχο. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει σε δόντια και έχει χνούδι. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται άφθονο στο βουνό Δίρφυ σε υψόμετρο 1Ο00-1500μ. (Διάσελο Δίρφυς, Σκοτεινή, Σέτα, Στρόπωνες, Μετόχι κ.λ.π.). Επίσης υπάρχει στο Ξεροβούνι Εύβοιας, σε υψόμετρο 1400μ.
Φαρμακευτικές ιδιότητες
Τα δραστικά συστατικά του τσαγιού είναι η καφεΐνη που είναι διεγερτικό του νευρικού συστήματος, αλλά υπάρχουν και ίχνη θεοβρωμίνης που είναι διουρητική ουσία και δρα στο αναπνευστικό σύστημα. Τα νωπά φύλλα του είναι αρκετά πλούσια σε βιταμίνη C. Το έγχυμα του φυτού χρησιμοποιείται σαν χωνευτικό, διουρητικό σε πεπτικές διαταραχές και σαν διεγερτικό του εγκεφάλου και των μυών. Εξάλλου επιταχύνει την αναπνοή.
Η μακρόχρονη όμως και σε μεγάλες δόσεις χρήση του τσαγιού μπορεί να προκαλέσει διαταραχές που εκδηλώνονται με αϋπνία, αδυνάτισμα, απώλεια όρεξης και προβλήματα του νευρικού συστήματος.
Το παρασκευαζόμενο αφέψημα με το όνομα «Τσάι του Βουνού» παρουσιάζει πολλές ευεργετικές ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται στα συστατικά του αιθέριου ελαίου του, όπως για παράδειγμα στα φλαβονοειδή. Το αφέψημα από το φυτό προτιμάται πολύ από τους Έλληνες, ειδικά τους χειμερινούς μήνες, λόγω της ευεργετικής του επίδρασης σε κρυολογήματα και φλεγμονές του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, ιδιότητες που ενισχύονται με την προσθήκη μελιού. Οι ευεργετικές επιδράσεις οφείλονται στην αντιφλεγμονώδη, βακτηριοστατική και αντιοξειδωτική δράση του. Ακόμη θεωρείται ευστόμαχο, εφιδρωτικό, τονωτικό, αντιερεθιστικό και αντιαναιμικό διότι περιέχει Fe (Floca et al 1981). Μόλις τελευταία ανακαλύφθηκε άλλη μια φαρμακευτική ιδιότητα του τσαγιού. Προλαμβάνει την εμφάνιση της οστεοπόρωσης. Οργανοληπτικά το ρόφημα είναι πολύ εύγευστο και αρωματικό, ενώ μπορεί να καταναλωθεί ζεστό ή κρύο, με ζάχαρη, μέλι
Μελισσοκομία
Είναι μελισσοτροφικό φυτό και το μέλι που προέρχεται από καλλιέργειες σιδερίτη είναι περιζήτητο από τους καταναλωτές.
Μάζεμα Τσαγιού
Τα τσάι του βουνού στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, αποτελεί βασικό συστατικό της διατροφικής παράδοσης των κατοίκων και μάλιστα σε σημείο που η συλλογή του να αποτελεί μια ολόκληρη τελετουργία και μέρος της τοπικής ιστορίας, της τοπικής παράδοσης και οικονομίας.
Όλοι οι κάτοικοι τη συγκεκριμένη εποχή, ακόμη και αυτοί που ζουν μακριά απ΄ τα χωριά μας έρχονταν μόνο και μόνο για να μαζέψουν το τσάι της χρονιάς, αρκετές δε οικογένειες συμπλήρωναν το εισόδημά τους από τη συγκομιδή τσαγιού. Και όλα αυτά βέβαια με σεβασμό στο φυτό και με την προοπτική να υπάρχει και του χρόνου για να ξανανθίσει και να μας χαρίσει τις ευεργετικές του ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται στα συστατικά του αιθέριου ελαίου του. Όμως εδώ και μερικά χρόνια, στην προσπάθειά τους να μαζέψουν όσο γίνεται περισσότερο και σε λιγότερο χρόνο το ξεριζώνουν ή το κόβουν πολύ χαμηλά με ειδικά μηχανήματα ενώ ακόμα δεν έχει ωριμάσει και σχεδόν δεν έχει ανθοφορήσει, με αποτέλεσμα να μην ξαναφυτρώνει, μέχρι που να εξαφανιστεί τελείως.Το μέρος του βλαστού που συλλέγεται είναι η ταξιανθία σε πλήρη άνθιση μαζί με 5-6- cm βλαστού. Συλλέγεται από τα μέσα Ιουλίου μέχρι και τα μέσα Αυγούστου (ανάλογα με τον καιρό και την περιοχή).
Προστασία του Ελληνικού Τσαγιού
Ας μαζέψουμε λοιπόν προσεκτικά μόνο όσο χρειαζόμαστε. Αν συνεχιστεί η συλλογή με τους ίδιους ρυθμους σε λίγα χρόνια θα είναι προϊόν προς εξαφάνιση. Όπως βλέπουμε λοιπόν η προστασία του όχι μόνο θα μας επιτρέψει να γευόμαστε το ευωδιαστό αυτό αφέψημα, αλλά θα διασωθεί και ένα είδος φυτού που δεν υπάρχει αλλού.
Και εδώ πρέπει να απευθύνουμε μια θερμή παράκληση, εκτός από τους κυνηγούς, προς όλους τους φορείς, όπως δασαρχεία, κυνηγετικοί σύλλογοι, ομοσπονδιακή θηροφυλακή, να σκύψουν στο πρόβλημα και να το δουν με σοβαρότητ. Πιστεύουμε ότι η ευαισθησία και η αγάπη προς το περιβάλλον μας χαρακτηρίζει περισσότερο σαν πολιτισμένους ανθρώπους
Ας προσέχουμε λοιπόν από δω και στο εξής και να προστατεύσουμε την χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής μας που σε τελική ανάλυση είναι η ίδια η ζωή μας.
Πηγές
1. ΓΚΟΛΙΑΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ
ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Κέντρο Γεωργικής Έρευνας, Μακεδονίας – Θράκης
Τμήμα Αρωματικών και Φαρμακευτικών Φυτών, 57001 Θέρμη, Θεσ/νίκη
