Στην Κύπρο υπάρχουν ακόμη ορισμένα σπάνια είδη πουλιών που δεν υπάρχουν στην Ελλάδα. Η Κύπρος βρίσκεται γεωγραφικά, πάνω στο διάδρομο μετανάστευσης πολλών μεταναστευτικών πουλιών αλλά διατηρεί και κάποια σπάνια ενδημικά είδη που δεν συναντούνται σε άλλες χώρες της Ευρώπης.
Φραγκολίνα ή Αυτοτζινάρα (FRANCOLINUS)
Το πιο ενδιαφέρον, κυνηγετικά τουλάχιστον, είναι η Φραγκολίνα ή Αυτοτζινάρα (FRANCOLINUS).
Η φραγκολίνα, (Francolinus francolinus) είναι ένα από τα πλέον περιζήτητα θηρεύσιμα είδη της Κυπριακής πτηνοπανίδας. Αν και το είδος συναντάτε σε αρκετές χώρες, τόσο στην ήπειρο της Αφρικής όσο και στην Ασία και Ευρώπη, αξίζει να τονιστεί ότι οι μόνοι άγριοι πληθυσμοί στην Ευρώπη βρίσκονται στην Κύπρο. Ανήκει στην οικογένεια των Φασιανιδών. Η αναγνώριση του αρσενικού από το θηλυκό πουλί είναι πολύ εύκολη μια και το είδος εμφανίζει φυλετικό διμορφισμό. Τα αρσενικά άτομα έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις από τα θηλυκά. Τα αρσενικά ανώριμα μετά την ηλικία των 5-7 μηνών ξεπερνούν σε μέγεθος και βάρος τα θηλυκά ώριμα. Το είδος το συναντάμε από το επίπεδο της θάλασσας έως το υψόμετρο των 750 μέτρων, σε παραποτάμιες κοιλάδες, αρδευόμενες εκτάσεις και σε γεωργικές καλλιέργειες.
Το ζευγάρωμα αρχίζει τον Ιανουάριος. Γεννά 6 με 12 αυγά στα μέσα του Μαρτίου, τα οποία τα επωάζει το θηλυκό για 18-20 μέρες. Στη ανατροφή των νεοσσών συμβάλουν όμως και οι δύο γονείς. Αν η φωλιά καταστραφεί ή η χρονιά είναι εξαιρετικά βοηθητική, από θέμα εξεύρεσης τροφής και νερού, τότε το θηλυκό γεννά για δεύτερη φορά ακόμα και μέχρι τες αρχές του Σεπτεμβρίου. Αυτό εξηγεί τις συναντήσεις νεοσσών μέχρι και τον Οκτώβρη. Κατά την περίοδο του ζευγαρώματος το αρσενικό επιλέγει ένα ψηλό σημείο όπου ανεβαίνει για να κελαηδήσει ή καλύτερα για να οριοθετήσει την περιοχή του, την οποία υπερασπίζεται για να μπορέσει πρώτα να ζευγαρώσει με ένα θηλυκό και έπειτα για να αναθρέψει τους νεοσσούς του.
Αρκετούς εχθρούς έχει να αντιμετωπίσει η φραγκολίνα. Πολύ περισσότερους από όλα τα θηρεύσιμα είδη, μια και το είδος πολύ σπάνια συναντάται, ακόμα και στους πρόποδες του δάσους. Δυστυχώς λόγω του ότι το είδος δεν προτιμά τις δασώδης περιοχές, αντιμετωπίζει τεράστιο κίνδυνο από την εντατική και ανεξέλικτη χρήση των φυτοφαρμάκων, την καταστροφή των φωλιών από τα γεωργικά μηχανήματα και την ανεξέλικτη τουριστική και οικιστική ανάπτυξη. Λαθροθήρες, γάτες, κορακοειδή, αρουραίοι και Αλεπού, είναι μερικοί ακόμη από τους σημαντικούς εχθρούς που έχει να αντιμετωπίσει το είδος.
Η φραγολίνα τρέφεται τόσο με φυτική τροφή όσο και με ζωική. Στα νεαρά άτομα του είδους, από έρευνες έγινα, διαφαίνεται μια σαφώς μεγαλύτερη προτίμηση στην ζωική τροφή (έντομα), μια και οι ανάγκες των νεαρών ατόμων σε ζωική πρωτεΐνη, για αύξηση σε βάρος είναι αυξημένες. Το είδος δεν είναι κοινωνικό, μετά την περίοδο της αναπαραγωγής και όταν τα νεαρά άτομα ανεξαρτητοποιηθούν, τις περισσότερες περιπτώσεις τα πουλιά κινούνται μόνα τους και σπάνια σε ομάδες ή ζευγάρια.
Η επαρχία της Πάφου και η χερσόνησος της Καρπασίας αποτελούσα μέχρι πρόσφατα τις περιοχές όπου μπορούσαμε να συναντήσουμε την φραγκολίνα. Σήμερα, με την συμβολή του Ταμείου Θήρας, συναντάμε το είδος σε όλες τις ελεύθερες επαρχίες του νησιού σε συγκεκριμένες περιοχές.
Η κρυπτική συμπεριφορά και η καχυποψία της φραγκολίνας είναι οι λόγοι που δεν επιτρέπουν την εύκολη παρατήρηση της στο περιβάλλον. Είναι καλή δρομέας, με γρήγορο και συνάμα ήσυχο βάδισμα. Όταν νιώσει ότι κινδυνεύει προτιμά να ξεφύγει καλυπτόμενη από την βλάστηση και επιλέγει να πετάξει μόνο στην περίπτωση που δεν θα υπάρχει άλλη διέξοδος διαφυγής. Το πέταγμα της είναι δυνατό, θορυβώδες και γρήγορο. Ανάλογα με την περίπτωση και τις ευκαιρίες διαφυγής της, εκτοξεύεται προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, ακόμα και κάθετα προς τα πάνω μερικές φορές και μετά επιλέγει την πορεία που θα ακολουθήσει. Τις πιο πολλές φορές πετάει χαμηλά και κατευθύνεται στην πιο κοντινή έκταση με βλάστηση για να κρυφτεί και πάλι.
Από δικές μας παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι για να ξεγελάσει τον κυνηγό και το κυνηγόσκυλο, κινείται προς αντίθετη κατεύθυνση ώστε να βρεθεί πίσω από αυτούς ή απομακρύνεται γρήγορα και όταν φτάσει σε μια απόσταση ασφαλείας 70-100 m. πετάει ακόμα πιο μακριά. Πολλές φορές κρύβεται σε πολύ πυκνή βλάστηση ή σε θάμνους με αγκάθια (βάτα) ώστε να μην μπορεί να την προσεγγίσει ο σκύλος και περιμένει μέχρι να φύγει ο κίνδυνος. Πετάει μόνο όταν κινδυνεύει άμεσα.
Μύθος
Το μονότονο κελάηδημα της φραγκολίνας έχει προκαλέσει την φαντασία του λαού ο οποίος συσχέτισε το πουλί με μια τραγική ιστορία αναφερόμενη σε μία νεαρή κοπέλα της οποίας η πεθερά είχε κάνει τη ζωή κόλαση.
Σύμφωνα λοιπόν με το μύθο η κοπέλα αυτή ήταν αναγκασμένη να δουλεύει από νωρίς την αυγή μέχρι αργά το βράδυ , να κάνει όλες τις δουλειές και αγγαρείες του σπιτιού και να μην έχει ακούσει ποτέ μια καλή κουβέντα. Μια μέρα ενώ αυτή έφτιαχνε ψωμί στο φούρνο, η πεθερά μετρούσε τα καρβέλια, οπόταν και προέκυψε μια διαφωνία για τον αριθμό των καρβελιών. Η νεαρή κοπέλα έλεγε ότι τα καρβέλια ήταν είκοσι τέσσερα ενώ η πεθερά της επέμενε ότι ήταν είκοσι τρία. Χωρίς να μπορεί να δεχτεί το γεγονός ότι η νύφη της είχε δίκαιο, η πεθερά εξοργίστηκε, άρπαξε την νεαρή και την έριξε μέσα στο φούρνο για να την κάψει. Ο Θεός βλέποντας το σκηνικό, λυπήθηκε την κοπέλα, έδειξε οίκτο και την μεταμόρφωσε σε φραγκολίνα. Από τότε η φραγκολίνα ακούγεται να κελαηδά στενάχωρη και να επαναλαμβάνει την εξής φράση: «Κοστέσσερα πεθερά, κοστέσσεραπεθερά!
Στοιχειά για την συγγραφή αυτού του άρθρου, έχουν παρθεί από την διατριβή, που εκπονήθηκε τα έτη 2003-2005 στο Εργαστήριο της Διαχείρισης Άγριας Πανίδας, της Σχολής Δασολογίας και Διαχείρισης φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόσο εμένα που γραφώ αυτό το άρθρο, όσο και του επιστήθιου φίλου και συναδέλφου Δασολόγου, Κωνσταντίνου Λοΐζου.
Pterocles Orientalis ή Πουρτάλα ή Πτεροκλής ο Ανατολίτης
Ένα άλλο ενδιαφέρον και ίσως το σπανιότερο από τα ενδημικά πουλιά της Μεγαλονήσου είναι ο Pterpcles Orientalis ή Πουρτάλα ή Πτεροκλής ο Ανατολίτης.
Είναι ένα πουλί μήκους 34 εκ., που από όλη την Ευρώπη συναντάται μόνο στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Κύπρο. Στην Κύπρο, ανήκει φυσικά στα προστατευμένα είδη, υπάρχει πλέον σε πολύ μικρούς αριθμούς. Ο Πτεροκλής δεν φτιάχνει φωλιά, αλλά γεννά στο έδαφος δυο-τρία γκριζόασπρα αυγά με καφέ αποχρώσεις που μοιάζουν πολύ με το χρώμα των γύρω βράχων, για λόγους προστασίας. Έχουν ένα παράξενο σχήμα που μοιάζει με χοντρό φοινίκι.
Sylvia Melanothorax, ο κοινός Τρυποβάτης, ή Τρυπομάζης ή Μουγιανούδι
Ένα άλλο πουλί είναι η Sylvia Melanothorax, ο κοινός Τρυποβάτης, ή Τρυπομάζης ή Μουγιανούδι.
Είναι ενδημικό πουλί της Κύπρου. Έχει χρώμα γκριζόμαυρο. Το κεφάλι στο αρσενικό είναι μαύρο ενώ στο θηλυκό είναι γκρίζο. Στο κάτω μέρος εκτός από την κοιλιά, το αρσενικό έχει αδρά μαύρα στίγματα που το θηλυκό είναι πιο αραιά. Επίσης, το αρσενικό έχει άσπρο “μουστάκι” και κόκκινο δακτύλιο γύρω από τα μάτια. Στο θηλυκό οι δακτύλιοι αυτοί είναι ξεθωριασμένοι. Συχνάζει σε πυκνές θαμνώδεις περιοχές, από παραθαλάσσιες μέχρι και ορεινές. Το συναντάμε στο δάσος του Ακάμα αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές της Κύπρου. (Παραλίμνι, Αγρός, κ. λ. π ). Αποφεύγει τις ανοικτές ή καλλιεργημένες περιοχές και τα πυκνά δάση. Τρέφεται κυρίως με έντομα και αράχνες. Φωλιάζει την περίοδο Μαρτίου-Ιουνίου και γεννά 3-5 αυγά χρώματος κρεμ. Την επώασή τους που διαρκεί 12-13 μέρες, την αναλαμβάνει το θηλυκό. Η φωλιά του κατασκευάζεται κυρίως σε πυκνούς θάμνους, σε χαμηλό ύψος από το έδαφος, αλλά και σε δέντρα και έχει κυπελλοειδές σχήμα. Είναι φτιαγμένη από λεπτά αγριόχορτα. Είναι σύνηθες είδος σε κατάλληλους βιότοπους. Αρκετά πουλιά διαχειμάζουν στη Μέση Ανατολή (Ισραήλ, Ιορδανία) και τη Βόρειοανατολική Αφρική. Επιστρέφει στην Κύπρο για να φωλιάσει, στα τέλη Φεβρουαρίου, αρχές Μαρτίου. Στην Κύπρο πολλά πουλιά που ζουν σε ψηλό υψόμετρο (πάνω από χίλια μέτρα) κατεβαίνουν σε χαμηλότερες περιοχές. Μήκος: 13, 5 εκ. Ανήκει στα προστατευμένα είδη.
Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν μερικά ακόμη είδη που είτε ενδημούν είτε περνούν από την Κύπρο.
Αυτά είναι ο Τσαλαπετεινός, η Κίσσα, η Χαλκοκουρούνα, το Γεράκι της Ελεονώρας, ο γνωστός Μαυρομάτης που χρησιμοποιείται ακόμη σε ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής για κυνήγι.
