Αποσπάσματα από την μελέτη: «Το πλατώνι της Ρόδου: Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, επιπτώσεις από τις δασικές πυρκαγιές, την κτηνοτροφία και τη λαθροθηρία.» Ν. Θεοδωρίδης, Κ. Βούλγαρης, Κωνσταντινιά Παπαστεργίου.
Το πλατώνι αποτελεί μέρος του φυσικού πλούτου και της ιστορικής και πολιτισμικής κληρονομιάς του νησιού της Ρόδου. Ένα τόσο σημαντικό ζώο θα πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής, μελέτης και προστασίας, με σκοπό την διαφύλαξη, ανάπτυξη και αύξηση του άγριου πληθυσμού του. Πολύ δε περισσότερο αφού το συγκεκριμένο είδος δεν διαφέρει μόνο από τα ελάφια του γένους Cervus και από το υποείδος πλατωνιού Dama dama mesopotamicα, αλλά έχει και σαφείς μορφολογικές και γενετικές διαφορές ακόμη και από τους πληθυσμούς του κοινού Ευρωπαϊκού πλατωνιού Dama dama dama.
Οι πληθυσμοί του είδους στη Ρόδο παρουσιάζουν διαχρονικά μία διακύμανση και ως προς την κατανομή στο χώρο και ως προς το μέγεθος του πληθυσμού. Μολονότι και οι δύο αυτοί παράγοντες, επηρεάζονται σοβαρά από τις δασικές πυρκαγιές και από την ένταση της κτηνοτροφίας στο νησί, εν τούτοις φαίνεται ότι το στοιχείο που επηρεάζει καθοριστικά την αύξηση ή τη μείωση του πληθυσμού τους είναι η δυνατότητα ή μη αποτελεσματικής προστασίας και εξάλειψης της λαθροθηρίας που κατά καιρούς παρατηρείται.
Εισαγωγή
Δύο μορφές ελαφιών, που κατάφεραν να επιζήσουν μέχρι σήμερα σύμφωνα με τον Massetti (1996, 2002), υπάγονται στο γένος Dama (Frisch 1775). Το κοινό πλατώνι Dama dama dama (Linnaeus 1758) και το Περσικό πλατώνι ή πλατώνι της Μεσοποταμίας Dama dama mesopotamica (Brooke 1875). Τα πλατώνια διαφέρουν από τα άλλα ελάφια του παλιού κόσμου στο ότι διαθέτουν μεσοδακτύλιους αδένες και στα εμπρός και στα πίσω πόδια. Τα κέρατα που υπάρχουν μόνο στα αρσενικά, ξεχωρίζουν από εκείνα των άλλων ελαφιών για το παλαμοειδές σχήμα τους και διαφέρουν πάντα μεταξύ τους ανάλογα με το άτομο, την ηλικία, αλλά και στο ίδιο άτομο, ως προς την συμμετρία τους (Θεοδωρίδης 1999).
Τα πλατώνια δεν έχουν υπερβολικές απαιτήσεις από το ενδαίτημά τους. Στη φύση βρίσκουν κάλυψη σε δάση κατά προτίμηση πλατυφύλλων, με αρκετά διάκενα, χαμηλών περιοχών και σε περίπτωση χιονοπτώσεων κατεβαίνουν στα πεδινά (Παπαγεωργίου 1990).
Ανάλογα με την εποχή του έτους και τη διαθεσιμότητα τροφής και νερού, τα πλατώνια χρησιμοποιούν διαφορετικά τα ενδιαιτήματά τους (Θεοδωρίδης 1999,Massetti 2002) μετακινούμενα από θέση σε θέση ή από περιοχή σε περιοχή. Τρέφονται με ποώδη φυτά, κυρίως αγρωστώδη, τρυφερές κορυφές θάμνων, καρπούς (Massetti 2002), φύλλα διαφόρων πλατυφύλλων (οξυάς, σφενδάμου, καστανιάς, κ.λπ.), βελανίδια, καθώς και φλοιούς λειόφλοιων κωνοφόρων (Παπαγεωργίου 1990). Συνηθίζουν, σύμφωνα με τον Geist (1999) να μετακινούνται και να ζουν σε αγέλες.
Το πλατώνι της Ρόδου
Η Ρόδος είναι το τελευταίο νησί της Μεσογείου που διατηρεί αρχαίο πληθυσμό πλατωνιού. Σύμφωνα με τον Massetti (2002) ο πληθυσμός πλατωνιού της Ρόδου έχει ουσιαστικές διαφορές και από αυτόν της Μικράς Ασίας, με τον οποίο είναι φαινοτυπικά όμοιος. Φαίνεται αρκετά μικρότερο, ειδικά όταν συγκριθεί με άτομα από την κεντρική και βόρεια Ευρώπη.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα αρσενικά πλατώνια άνω των δύο ετών, δεν φτάνουν το ύψος των 80 εκ. μέχρι το ακρώμο ενώ συχνά δεν ξεπερνούν τα 75 εκ. Το βάρος των ενήλικων θηλυκών κυμαίνεται από 45 έως 60 χλγ. (Massetti 2002). Συγκριτικές αναλύσεις mtDNA, που έγιναν σε διάφορους πληθυσμούς πλατωνιού απεικονίζουν ξεκάθαρα τη διαφοροποίηση του πληθυσμού της Ρόδου, από τους άλλους Ευρωπαϊκούς πληθυσμούς (Massetti 2002). Αποτελεί δε αναμφίβολα ένα πολύ εντυπωσιακό στοιχείο, ενδεικτικό της μοναδικότητας του πληθυσμού του νησιού της Ρόδου, σύμφωνα με τους Vernesi et al.(2001) αναφερόμενοι στους Massetti (2002) και Massetti et al. (2006).
Εξάπλωση του πλατωνιού
Είναι πλέον γνωστό, ότι δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι το ελάφι της Ρόδου είχε εξαφανιστεί κατά την περίοδο της Τουρκικής κατοχής (1522- 1911), ούτε υπέρ της υποτιθέμενης επανεισαγωγής του από τους Ιταλούς κατά την διάρκεια της Ιταλικής κατοχής (1912-1947) (Θεοδωρίδης 1999, Massetti and Theodoridis 2002).
Απεναντίας, σύμφωνα με τον Wilde (1840) και τους Danford and Aston (1880) αναφερόμενοι στον Massetti (2002), το είδος συνέχισε να ζει σε δάση και δασικές εκτάσεις στο εσωτερικό του νησιού καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Από την αρχή της Ιταλικής κατοχής ήταν γνωστό ότι το είδος ζούσε στην περιοχή και σύμφωνα με τον Festa (1914), αναφερόμενο στον Massetti (2002), παρατηρήθηκε στις περιοχές Λαέρμων, Ασκληπειού και Προφύλιας.
Σύμφωνα με αρχαιολογικά στοιχεία, το πλατώνι εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Ρόδο κατά τους Νεολιθικούς χρόνους, γύρω στην έκτη π.Χ. χιλιετηρίδα (Massetti 1996, 1999, 2002, Massetti et al. 2006).
Από ιστορικά στοιχεία, που αναφέρονται στον άγριο πληθυσμό των πλατωνιών στο νησί, φαίνεται, ότι οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις πληθυσμών υπήρξαν, σύμφωνα με τον Ghigi (1950, 1963), το 1926 στην περιοχή Λαέρμων και έφταναν τον αριθμό των 1.000 ατόμων, ενώ 12 χρόνια αργότερα (1938), σύμφωνα με τον Τσαλαχούρης (2000), με αρκετή ίσως αισιοδοξία, τα 4.000 άτομα, στην περιοχή ανάμεσα στα χωριά Διμυλιά, Αρχίπολη, Πλατάνια, Απόλλωνα, Λάερμα, ʼγιος Ισίδωρος και Ασκληπειό. Λίγο αργότερα (1943), σύμφωνα με τον Tortonese (1973), όπως αναφέρει ο Massetti (2002), ο αριθμός τους δεν ξεπερνούσε τα 2.000 άτομα. Μετά από την ημερομηνία αυτή, ο πληθυσμός των πλατωνιών άρχισε να φθίνει και κατά τους Chapman & Chapman (1975) περιορίστηκε στην περιοχή του «Προφήτη Ηλία» στα 300-400 άτομα.
Αργότερα σύμφωνα με τους Ioannidis and Bousbouras (1988) και Bousbouras et al. (1991), αναφερόμενοι στον Massetti (2002), σε 30-40 άτομα στις περιοχές Αρχίπολης, Απολλώνων, Λαέρμων, Γενναδίου, Μεσαναγρού, Προφύλιας, Αγίου Ισιδώρου και Λάρδου. Σύμφωνα με τα πιο πάνω ιστορικά στοιχεία και με πρόσφατες παρατηρήσεις, το εύρος εξάπλωσης του πλατωνιού στο νησί της Ρόδου, παρά την αριθμητική τους μείωση μεταξύ 1973 και 1991, δείχνει μία αυξητική τάση.
Επίδραση των δασικών πυρκαγιών στην εξάπλωση των πλατωνιών
Μετά τις μεγάλες πυρκαγιές, που έπληξαν το νησί της Ρόδου τα τελευταία χρόνια και μέχρι το 1992, ήταν έντονη η εντύπωση ότι, τόσο ο πληθυσμός όσο και η εξάπλωση των πλατωνιών στο νησί, θα επηρεαζόταν αρνητικά. Ωστόσο, η εξάπλωση δεν επηρεάστηκε σημαντικά από τις δασικές πυρκαγιές (Massetti and Theodoridis 2002), καθώς οι καμένες εκτάσεις δεν έπαψαν να αποτελούν ενδιαίτημα του είδους. Τα πλατώνια εμφανίζονται στις καμένες εκτάσεις ακόμη και την ίδια, αμέσως μετά από κάθε πυρκαγιά, χρονιά, αφού προσελκύονται από τη νέα φθινοπωρινή βλάστηση που αναπτύσσεται. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις επέκτειναν την εξάπλωσή τους μέσα σε καμένες εκτάσεις, σε θέσεις όπου παλαιότερα δεν είχαν παρατηρηθεί.
Επίδραση της κτηνοτροφίας στον πληθυσμό των πλατωνιών
Οπωσδήποτε η σχέση των αγροτικών ζώων με τα πλατώνια είναι έντονα ανταγωνιστική, όσον αφορά στην τροφή, το νερό και τη χρήση του ενδιαιτήματος. Το έτος 2005, στο νησί της Ρόδου υπήρχαν, σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Γεωργίας Δωδεκανήσου, 82.000 μικρά ζώα (Θεοδωρίδης 2005), η δε βοσκοφόρτωση ήταν 2,4 φορές μεγαλύτερη από την βοσκοϊκανότητα των βοσκοτόπων του νησιού (Βούλγαρης και Θεοδωρίδης 2006). Η σχέση αυτή είναι περισσότερο ανταγωνιστική με τα γίδια, επειδή το διαιτολόγιο των δύο ειδών είναι παρόμοιο.
Παρ όλα αυτά, ανταγωνισμός υπάρχει και με τα πρόβατα τόσο ως προς την τροφή, αλλά κυρίως ως προς το νερό και ενδιαίτημα, αφού έχει παρατηρηθεί ότι τα πλατώνια αποφεύγουν να βρίσκονται κοντά σε θέσεις όπου υπάρχει έντονη παρουσία προβάτων, επειδή τα πρόβατα ως αγελαία ζώα, κυκλοφορούν σε μεγάλες πυκνότητες και έχουν την συνήθεια να «βρωμίζουν» τις περιοχές που χρησιμοποιούν. Όμοια παρατηρήθηκε να αποφεύγουν και τις θέσεις με στάσιμο νερό, τις οποίες χρησιμοποιούν τα πρόβατα. Αντίθετα, η άριστη πυκνότητα πληθυσμού πλατωνιών στις ελεγχόμενες περιοχές είναι 20-30 άτομα ανά 100 εκτάρια (Massetti 2002) ενώ ο ζωτικός χώρος που απαιτείται για τη σωστή διατήρηση των πλατωνιών στο φυσικό περιβάλλον είναι 35 με 50 στρέμματα για κάθε ζώο (Παπαγεωργίου 1990).
Μέτρα προστασίας και η αύξηση του αριθμού των πλατωνιών
Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, ξεκίνησε, εδώ και μια δεκαετία (από το 1999), μία σοβαρή προσπάθεια για την καταπολέμηση κυρίως της λαθροθηρίας του πλατωνιού, από την αρμόδια Δασική Υπηρεσία. Η βοήθεια τριών νέων φυλάκων θήρας, με όρεξη για δουλειά, άριστη φυσική κατάσταση και αφοσίωση στο καθήκον και η συνεργασία σε κοινές νυκτερινές ενέδρες (μπλόκα) της Υπηρεσίας, με ομάδες των Ειδικών Δυνάμεων Υπαίθρου της Ελληνικής Αστυνομίας, ήταν καθοριστικής σημασίας.
Η αυστηρή φύλαξη των ενδιαιτημάτων των πλατωνιών σε ώρες πέραν του κανονικού ωραρίου και οι πρώτες συλλήψεις λαθροθήρων κυρίως τις νυκτερινές ώρες, έγιναν γρήγορα γνωστές στους κύκλους των λαθροθήρων.
Ένας δεύτερος παράγοντας, που βοήθησε στην αύξηση αυτή, ήταν η αλλαγή νοοτροπίας των κατοίκων της νήσου Ρόδου, αφενός λόγω της φυσικής απώλειας των γηραιότερων, που ασχολούνταν παραδοσιακά με το παράνομο κυνήγι και της ενηλικίωσης των νέων, με μεγαλύτερη αγάπη και ευαισθητοποίηση σε περιβαλλοντικά θέματα και αφ ετέρου λόγω της ενημέρωσης, με όλα τα μέσα (σχολεία, τοπικά μέσα μαζικής επικοινωνίας, διαλέξεις, ημερίδες, κ.λπ.) του πληθυσμού του νησιού, για το πόσο μεγάλης σημασίας είναι το θέμα για την ιστορία τον πολιτισμό και το φυσικό περιβάλλον του τόπου.
Δόθηκε επίσης μεγάλη σημασία και στην κατεύθυνση αυτή υλοποιήθηκαν τρία μεγάλα έργα, σε εφαρμογή προηγούμενης στρατηγικής μελέτης, με τίτλο «Πλατώνι Κάμειρος: Διερεύνηση των παραγόντων αξιοποίησης των φυσικών πόρων της περιοχής του Δήμου Καμείρου και ειδικότερα του Πλατωνιού, περιοχής Προφήτη Ηλία και στήριξη της τοπικής οικονομίας», που συνέταξε, όπως και τις μελέτες εφαρμογής, Επιστημονική Ομάδα με υπεύθυνο τον καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φ.Π. του Α.Π.Θ. αείμνηστο Νικόλαο Ι. Στάμου, το έτος 2002.
Υλοποιήθηκαν εργασίες βελτίωσης ενδιαιτήματος του πλατωνιού, όπως: σπορές ψυχανθών και άλλων ποωδών, σε μεγάλες επιφάνειες εντός δασικών εκτάσεων και σε καμένες εκτάσεις, σπορές και φυτεύσεις ποωδών και θαμνωδών ειδών σε πινάκια εντός δασικών και φρυγανικών εκτάσεων, εμβολιασμοί άγριων καρποφόρων δέντρων, καλλιέργειες και υδρομαστεύσεις πηγών, κατασκευή κρηνών και ποτιστρών. Ιδρύθηκε καταφύγιο 1.000 στρεμμάτων στο χώρο παρέμβασης, καθώς και θέσεις παρατήρησης για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τέλος ιδρύθηκαν πυροφυλάκια με σκοπό την πυροπροστασία καθώς και θέσεις θέας. Αποτέλεσμα όλης αυτής της προσπάθειας ήταν μία σημαντική αύξηση τόσο του αριθμού των πλατωνιών όσο και του εύρους εξάπλωσής τους.
Έτσι, ενώ στην καταγραφή του 1988 αναφέρθηκε η ύπαρξη 222 360 ατόμων στο νησί (Massetti and Theodoridis 2002), διεσπαρμένων σε έκταση 53.141,9 εκταρίων περίπου, με την ίδια ακριβώς μέθοδο υπολογίστηκε ότι σήμερα (2008) υπάρχουν 1.000 1.200 άτομα, διεσπαρμένα σε έκταση 95.250 εκταρίων περίπου. Είναι αξιομνημόνευτο, ότι την τελευταία πενταετία παρατηρούνται συχνά (περισσότερες από 60 φορές το χρόνο) μικρές (7 ατόμων) ή μεγάλες (40 ατόμων) αγέλες πλατωνιών, κατά την περίοδο Ιουλίου Οκτωβρίου.
